Ο χωροταξικός σχεδιασμός μιας χώρας και οι επιλογές που περιλαμβάνονται σε αυτόν αποτελούν πρωτεύουσα πολιτική επιλογή στρατηγικού χαρακτήρα, αφού ρυθμίζει τον εθνικό χώρο, συντονίζει τις χωρικές επιπτώσεις όλων των επιμέρους πολιτικών (π.χ. αγροτικής, έργων υποδομής, αναπτυξιακών κινήτρων, ενέργειας, προστασίας οικοσυστημάτων κ.ά.) και παρέχει κατευθύνσεις για την άσκηση πολεοδομικής πολιτικής. Ένα Χωροταξικό Σχέδιο αποτελεί το μοναδικό στήριγμα μιας ολοκληρωμένης και μακροπρόθεσμης εθνικής αναπτυξιακής πολιτικής και μοναδικό εργαλείο συντονισμού των Τομεακών Πολιτικών. Ουσιαστικά, το Εθνικό Χωροταξικό Σχέδιο αποτελεί το Σύνταγμα χωρικής οργάνωσης της Ελλάδας και δίνει τις βασικές κατευθύνσεις για μεσο-μακροπρόθεσμες δράσεις σε όλες τις Τομεακές Πολιτικές που έχουν χωρική διάσταση, με χρονικό ορίζοντα εφαρμογής τη 15ετία.
Η απουσία μέχρι σήμερα Εθνικού Χωροταξικού Σχεδίου, δηλαδή η απουσία καταγραφής ανάλυσης, αξιολόγησης και ρύθμισης των βασικών προβλημάτων και δυνατοτήτων οργάνωσης του ελληνικού χώρου, ήταν ένας από τους βασικότερους παράγοντες που οδήγησαν:
α. στην απουσία ενός ενιαίου χωρικού πλαισίου στρατηγικού και μακροχρόνιου χαρακτήρα για τη δομική οργάνωση του χώρου.
β. στην εγκατάλειψη της υπαίθρου και την υπερδιόγκωση της Αθήνας (και δευτερευόντως της Θεσσαλονίκης) σε βάρος του υπόλοιπου εθνικού χώρου.
γ. στην εκτεταμένη διάχυση αστικών κτισμάτων και δραστηριοτήτων, εκτός Σχεδίων Πόλης και σε βάρος αγροτικών εκτάσεων υψηλής παραγωγικότητας.
δ. στον ανεπαρκή συντονισμό των διαφορετικών κατηγοριών μεταφορικών υποδομών (αυτοκινητόδρομοι, σιδηρόδρομος, αεροδρόμια, λιμάνια).
ε. στην ανυπαρξία κανόνων για χωροθέτηση επενδυτικών – παραγωγικών δραστηριοτήτων.
στ. στην απουσία χωρικών κατευθύνσεων προς τις εκάστοτε αρμόδιες πολιτικές ηγεσίες (Κεντρική Κυβέρνηση, Περιφέρειες, Αυτοδιοίκηση) σχετικά με τη λήψη μέτρων για προστασία και αναβάθμιση του Δασικού πλούτου και του Υδάτινου δυναμικού της χώρας.
ζ. στην υποβάθμιση σημαντικών φυσικών και πολιτιστικών πόρων.
η. στην άνιση (και κοινωνικά άδικη) πρόσβαση στα δίκτυα μεταφορών και επικοινωνιών.
θ. στην υπονόμευση της ανταγωνιστικότητας και της χωρικής συνοχής της χώρας.
Ενώ στα ζητήματα του Πολεοδομικού Σχεδιασμού, η χώρα έχει (έστω και συνήθως αρνητικές) εμπειρίες για πολλά χρόνια, αντίθετα στα ζητήματα του Χωροταξικού Σχεδιασμού η εμπειρία είναι σαφώς μικρότερη. Οι πρώτες προσπάθειες στην Ελλάδα ξεκίνησαν με το ν.360/1976. Ουσιαστικά, όμως, ενεργοποιήθηκαν μόνο μετά την ψήφιση του ν. 2742/1999. Άλλωστε, και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, τομή στα ζητήματα ρύθμισης του ευρωπαϊκού χώρου αποτελεί το Σχέδιο Ανάπτυξης του Κοινοτικού Χώρου του 1999, γεγονός που οδήγησε σε νέες χωρικές προσεγγίσεις και αναθεωρήσεις νομοθεσιών σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες.
ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟ – ΣΗΜΕΙΑ ΚΡΙΤΙΚΗΣ
I. Ο διάλογος στο Εθνικό Συμβούλιο Χωροταξικού Σχεδιασμού & Αειφόρου Ανάπτυξης (ΕΣΧΣΑΑ) εξελίχθηκε σε παρωδία. Η πρόταση που προωθείται υπερψηφίστηκε μόνο από τους πέντε (5) σε σύνολο 16 φορέων που συμμετέχουν στο Όργανο. Σημειώνεται ότι σοβαρότατες επιφυλάξεις έχουν εκφράσει τόσο ο Υπεύθυνος Μελετητής (που του ανατέθηκε η σχετική προετοιμασία από το ΥΠΕΧΩΔΕ), όσο και αρμόδιοι πολιτικοί και υπηρεσιακοί παράγοντες από Υπουργεία που σχετίζονται με το χώρο (Ανάπτυξης, Γεωργίας, Τουρισμού, Οικονομίας, κ.ά.)
II. Με ανακοίνωσή τους οι 10 μεγαλύτερες περιβαλλοντικές οργανώσεις της χώρας (ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ, ΑΡΧΑΙΛΩΝ, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ, ΚΑΛΛΙΣΤΩ, ΔΙΚΤΥΟ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS, ΜΟm- ΕΤΑΙΡΙΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗΣ ΦΩΚΙΑΣ, GREENPEACE, WWF HELLAS) ζητούν την απόσυρση του Σχεδίου και το ξεκίνημα νέας διαδικασίας για τους ακόλουθους λόγους:
- Το σχέδιο υπόσχεται διαιώνιση προβλημάτων, νομιμοποίηση αυθαιρεσιών και όχι λύσεις
- Περιλαμβάνει αναφορές για σειρά κατασκευαστικών έργων, χωρίς ένταξη σε ένα ενιαίο όραμα, αντί να χαράζει τις κατευθύνσεις μιας οικολογικά βιώσιμης ανάπτυξης
- Αντί για συγκεκριμένες κατευθύνσεις προστασίας του περιβάλλοντος, απλώς παραθέτει καταλόγους με τις συμβατικές υποχρεώσεις της χώρας έναντι των αντίστοιχων κοινοτικών πολιτικών
- Η διαδικασία «διαβούλευσης» στο ΕΣΧΣΑΑ κατέληξε σε παρωδία
III. Στα θέματα αρμοδιότητας ΥΠΕΧΩΔΕ, το κείμενο είναι εξαιρετικά φειδωλό και καθόλου συγκεκριμένο τόσο στα χρονοδιαγράμματα υλοποίησης, όσο και στους διατιθέμενους πόρους. Αντίθετα, σε ζητήματα αρμοδιότητας άλλων Υπουργείων ή άλλων φορέων εμφανίζεται ως εξαιρετικά γαλαντόμο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα:
- Δεν αναφέρει απολύτως τίποτα για την ολοκλήρωση του Εθνικού Κτηματολογίου (αρμοδιότητα ΥΠΕΧΩΔΕ).
- Προβλέπει τη δυνατότητα εφαρμογής Αστικών Διοδίων σε μεγάλες πόλεις (αρμοδιότητα Υπουργείου Μεταφορών).
IV. Δεν περιλαμβάνει το Σχέδιο, ούτε στο κείμενο ούτε στους Χάρτες, καμία απολύτως συγκεκριμένη πρόταση για την υλοποίηση νέου «Καποδίστρια» σε επίπεδο Δήμων, Νομαρχιών και Περιφερειών, παρά μόνο τη γενικόλογη διατύπωση να έχει υπάρξει μείωση του αριθμού τους εντός της επόμενης 4ετίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο άρθρο 11 – Διοικητική Ανασυγκρότηση (σελ.69-70) η μόνη σχετική διατύπωση είναι η εξής: «είναι αναγκαία η μείωση του αριθμού Περιφερειών, Νομαρχιών και Δήμων... εντός 4ετίας... με ευθύνη του αρμόδιου Υπουργείου, ύστερα από ειδική μελέτη». Δηλ., ουσιαστικά αυτονόητο ευχολόγιο και μόνο. Πολύ περισσότερο που δεν προβλέπεται τίποτα για το βασικό ζήτημα που τίθεται κάθε φορά από την Αυτοδιοίκηση Α? και Β? βαθμού και που αφορά στην ουσιαστική χρηματοδότηση των δράσεών της από τον κρατικό προϋπολογισμό.
V. Προβλέπεται η κατασκευή και λειτουργία μέσα σε μια 5ετία Δικτύων Αποχέτευσης και Βιολογικών Καθαρισμών σε όλους τους οικισμούς της χώρας άνω των 2.000 κατοίκων. Πουθενά, όμως, δεν αναφέρονται διαθέσιμοι πόροι, σχέδιο υλοποίησης, χρονοδιάγραμμα, κ.ά. Εξάλλου πρόσφατα η χώρα καταδικάστηκε για την ανυπαρξία βιολογικών καθαρισμών, ή την κακή λειτουργία τους ακόμη και σε πόλεις που λειτουργούν εδώ και χρόνια (Τρίπολη, Κατερίνη, κ.ά.).
VI. Σε δύο από τα σημαντικότερα θέματα του περιβάλλοντος, τη διαχείριση του υδάτινου πλούτου και τη μείωση της σπατάλης ενέργειας από τα κτίρια, Οδηγίες για τις οποίες η Ελλάδα καταδικάστηκε πρόσφατα από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, θέματα αρμοδιότητας του ΥΠΕΧΩΔΕ, δεν υπάρχει απολύτως καμία πρόβλεψη για χρονοδιάγραμμα υλοποίησης, στοχοθεσία σε ποσοτικούς και ποιοτικούς δείκτες και χρηματοδότηση. Το Σχέδιο αγνοεί την κλιματική αλλαγή, αφού δε δίνει την απαιτούμενη προτεραιότητα στην προστασία και διαχείριση των δασικών και υδάτινων οικοσυστημάτων. Η λειψυδρία αντιμετωπίζεται με εξωφρενική ελαφρότητα και με απουσία οποιουδήποτε σχεδιασμού σύγχρονης αρδευτικής πολιτικής με σοβαρά εγγειοβελτιωτικά έργα μικρής και μεγάλης κλίμακας. Εμφανίζει πλήρη απουσία προβλέψεων για κανόνες βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής στα κτίρια.
VII. Η Κυβέρνηση της ΝΔ αρέσκεται για τα θέματα χωροταξίας να επαναλαμβάνει ένα μεγάλο ψέμα, ότι δηλαδή, είναι ο μεγάλος μεταρρυθμιστής του χώρου, αφού «Για πρώτη φορά στην Ελλάδα...». Υπενθυμίζουμε ότι:
- Το θεσμικό πλαίσιο πάνω στο οποίο στηρίζεται τώρα ο κ. Σουφλιάς για να προωθήσει το Εθνικό Χωροταξικό υιοθετήθηκε από την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ (ν.2742/1999).
- Μετά τη ψήφιση του συγκεκριμένου Νόμου ανατέθηκαν, εκπονήθηκαν και θεσμοθετήθηκαν με Υ.Α. δώδεκα (12) Περιφερειακά Χωροταξικά Σχέδια (για όλες τις Περιφέρειες της χώρας πλην Αττικής), καθώς και ένα Ειδικό Χωροταξικό για τα Σωφρονιστικά Καταστήματα.
- Στο τέλος του 2003 υπήρχε έτοιμο Σχέδιο Εθνικού Χωροταξικού που είχε ήδη συζητηθεί στο Εθνικό Συμβούλιο Χωροταξίας και απέμενε μόνο η ψήφισή του στη Βουλή.
VIII. Επιβεβαιώνεται η αρχική καταγγελία του ΠΑΣΟΚ ότι το συγκεκριμένο Εθνικό Χωροταξικό χρησιμοποιείται ως θεσμική ομπρέλα για να προωθηθεί ουσιαστικά το Ειδικό Χωροταξικό Τουρισμού, το οποίο έχει και το μεγάλο ενδιαφέρον για πολλούς φανερούς και μη, οικονομικούς παράγοντες και το οποίο θεωρείται ως απαράδεκτο από το σύνολο της επιστημονικής κοινότητας, των οικολογικών οργανώσεων και του πολιτικού κόσμου. Προεγκρίνει βασικούς άξονες του Ειδικού Χωροταξικού για τον Τουρισμό που οδηγεί σε πλήρη παράδοση των καλύτερων περιοχών της χώρας σε μεγάλα κατασκευαστικά συμφέροντα.
IX. Βασική παράμετρος αξιολόγησης ενός εθνικού χωροταξικού σχεδίου αποτελούν οι κατευθύνσεις Περιφερειακής ανάπτυξης που δίνονται μέσα από αυτό για τις Περιφέρειες της χώρας στους τομείς των υποδομών, των λειτουργιών των Αστικών Κέντρων, της ανάπτυξης του αγροτικού τομέα και της λειτουργίας συστήματος προώθησης παραγωγικών και καινοτομικών πρωτοβουλιών. Με δεδομένο ότι απαιτείται (και νομοθετικά) η επικαιροποίηση των Περιφερειακών Χωροταξικών Πλαισίων που εκπονήθηκαν για τις 12 Περιφέρειες της χώρας (πλην Αττικής) το 2003, αποκτά πρωταρχική πολιτική αναπτυξιακή σπουδαιότητα η περιφερειακή προσέγγιση των βασικών χωροταξικών κατευθύνσεων της χώρας σε όλους τους τομείς. Χαρακτηριστικά σημειώνεται ότι απουσιάζει τόσο ο σαφής προσδιορισμός χωρικών επιπέδων αναφοράς (Περιφερειών), πάνω στα οποία στηρίζεται η αποκέντρωση και η ισόρροπη περιφερειακή ανάπτυξη, όσο και οι σαφείς αναπτυξιακές και χωρικές κατευθύνσεις ανά Περιφέρεια με συγκεκριμένα προγραμματικά μεγέθη.
X. Το Εθνικό Χωροταξικό, με την αποσαφήνιση του εθνικού χωρικού προτύπου ανάπτυξης που διαμορφώνει στο χρονικό ορίζοντα εφαρμογής του (15ετία, δηλ. μέχρι το 2023), απαιτεί:
- Καλό συντονισμό με το ΕΣΠΑ 2007-2013, το οποίο όμως σημειώνεται ότι έχει χρονική διάρκεια εφαρμογής τη μισή από αυτήν του Χωροταξικού, το οποίο είναι σαφώς πιο μακροπρόθεσμο. Ουσιαστικά, το Εθνικό Χωροταξικό θα έπρεπε να είναι πολύ πιο προωθημένο από το ΕΣΠΑ, κάτι το οποίο απουσιάζει κραυγαλέα.
- Σαφή συγκεκριμενοποίηση μέτρων εφαρμογής, μετρήσιμων στόχων και χρονοδιαγραμμάτων εφαρμογής που θα υλοποιήσουν τις όποιες χωρικές αναπτυξιακές κατευθύνσεις.
- Κάλυψη των κενών πολιτικής στα πεδία (ιδιαίτερα της αειφόρου ανάπτυξης και της προστασίας του περιβάλλοντος) όπου έχουν διαπιστωθεί σημαντικά ελλείμματα.
XI. Καθοριστικό στοιχείο διαφοροποίησης ενός Χωροταξικού Σχεδίου από ένα Αναπτυξιακό Σχέδιο είναι ότι το Χωροταξικό προτάσσει την χωρική συνοχή και την επάρκεια των φυσικών πόρων ως βασικών προϋποθέσεων για τις όποιες αναπτυξιακές επιλογές, ενώ ένα Αναπτυξιακό Σχέδιο (όπως το ΕΣΠΑ) προτάσσει κυρίως την έννοια της ανταγωνιστικότητας. Το προτεινόμενο Σχέδιο προωθεί σχεδόν αποκλειστικά το δεύτερο. Επιπλέον, αγνοείται ουσιαστικά σε όλα τα επίπεδα οργάνωσης του χώρου η έννοια της ποιότητας που ως συγκριτικό πλεονέκτημα της χώρας θα πρέπει να διαπερνά όλες τις επιμέρους δράσεις από τις Υποδομές μέχρι τον Τουρισμό. Σε ένα Χωροταξικό Πλαίσιο πρέπει να είναι απολύτως σαφής η έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης, καθώς και η ανάγκη στάθμισης των τριών βασικών παραμέτρων της (προστασία και αναβάθμιση περιβάλλοντος, οικονομική ανάπτυξη και μεγέθυνση, κοινωνική συνοχή) για την αποφυγή μονοδιάστατων προσεγγίσεων.
XII. Δεν προβλέπεται κανένα χρονοδιάγραμμα για την ενεργοποίηση ήδη θεσμοθετημένων (με το ν.2742/1999) χωροταξικών εργαλείων εφαρμογής, όπως: i) οι Περιοχές Οργανωμένης Ανάπτυξης Παραγωγικών Δραστηριοτήτων (ΠΟΑΔΠ), ii) οι Περιοχές Ειδικών Χωρικών Παρεμβάσεων (ΠΕΧΠ) που έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την αντιμετώπιση φυσικών καταστροφών όπως οι πυρκαγιές και iii) τα Σχέδια Ολοκληρωμένων Αστικών Παρεμβάσεων (ΣΟΑΠ) για περιοχές υπό αστικοποίηση με ειδικά προβλήματα. Βασικές προϋποθέσεις ενεργοποίησής τους αποτελούν:
- η έκδοση των προβλεπόμενων κανονιστικών πράξεων που δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα
- η διαμόρφωση ενός Επιχειρησιακού Σχεδίου – Προγράμματος εκπόνησης σχετικών μελετών
XIII. Το προτεινόμενο μοντέλο ανάπτυξης μας γυρίζει στις κατασκευαστικές λογικές της δεκαετίας του ‘70, είναι αναχρονιστικό και αντίθετο σε κάθε λογική ισόρροπης περιφερειακής ανάπτυξης. Αναπαράγει το σημερινό μοντέλο των μεγάλων αστικών κέντρων και ουσιαστικά αγνοεί τη συμπληρωματικότητα που στις σημερινές παγκοσμιοποιημένες συνθήκες είναι απαραίτητο να υλοποιείται μέσα από τη στήριξη Δικτύων (αλληλοσυμπληρούμενων) Πόλεων. Οδηγεί σε αναπτυξιακή οπισθοδρόμηση και περιβαλλοντική υποβάθμιση. Προσαρμόζει τους Άξονες Ανάπτυξης αποκλειστικά και μόνο στους μεγάλους Οδικούς Άξονες. Η έννοια της φέρουσας ικανότητας ενός τόπου, δηλαδή η δυνατότητα ενός τόπου να ανταπεξέλθει σε νέες ανάγκες τροφοδοσίας με νερό, διαχείρισης απορριμμάτων, κ.ά. αγνοείται απολύτως. Οι συνδυασμένες μεταφορές αποτελούν φτωχό συγγενή.
XIV. Ιδιαίτερα ανησυχητικό σημείο αποτελεί η πρόβλεψη για «αναμόρφωση» των προδιαγραφών των ΓΠΣ και των ΣΧΟΟΑΠ, τα οποία αποτελούν τα κύρια σύγχρονα εργαλεία «Τοπικών Χωροταξικών Σχεδίων» με έντονα χαρακτηριστικά τοπικής αειφόρου αναπτυξιακής προσέγγισης. Σήμερα εκπονούνται στη χώρα με βάση το ν.2508/1997, 400 περίπου ΓΠΣ/ΣΧΟΟΑΠ, πολλά από τα οποία έχουν ήδη ολοκληρωθεί, αλλά μόλις 4-5 έχουν εγκριθεί. Προκαλεί κατάπληξη, λοιπόν, ότι η μόνη αναφορά που γίνεται στα Σχέδια αυτά από το Εθνικό Χωροταξικό είναι σε «αρνητική» κατεύθυνση, αφού αντί π.χ. για τη δέσμευση να έχουν προωθηθεί και εγκριθεί εντός 1-2 ετών, ώστε σε τοπικό επίπεδο να υπάρχουν σαφείς φιλοπεριβαλλοντικές αναπτυξιακές κατευθύνσεις, αντίθετα, προβλέπονται «αναμορφώσεις προδιαγραφών» και «αναμορφώσεις σχεδιασμού». Ουσιαστικά, δηλαδή παραπομπή της θεσμοθέτησής τους για την επόμενη 5ετία.
